ปฐมบทแห่งการเดินทางท่องเที่ยวลำปาง ต้องเริ่มต้นที่ปูชนียสถานที่สำคัญคู่บ้านคู่เมืองแห่งนี้เป็นลำดับแรก ตำนานการสร้างวัดพระธาตุลำปางหลวงระบุว่า วัดนี้มีมาตั้งแต่สมัยพระนางจามเทวี ราวปลายพุทธศตวรรษที่ 20 นอกจากเป็นวัดไม้ที่มีความสมบูรณ์ที่สุดแห่งหนึ่งของไทยซึ่งงดงามด้วยสถาปัตยกรรมเก่าแก่แล้ว พระธาตุลำปางหลวงยังเป็นพระธาตุประจำปีเกิดของคนปีฉลู ด้วยเริ่มสร้างในปีฉลูและเสร็จสิ้นในปีฉลูเช่นเดียวกัน น่าชม พระธาตุลำปางหลวง องค์พระธาตุศักดิ์สิทธิ์ประจำวัดที่มีฐานเป็นบัวลูกแก้ว ส่วนองค์เป็นทรงกลมแบบล้านนา ภายนอกบุด้วยทองจังโกยอดฉัตรทำด้วยทองคำมีลายสลักดุนเป็นลวดลายประจำยามแบบต่าง ๆ ซึ่งลักษณะเจดีย์แบบนี้ได้ส่งอิทธิพลต่อพระธาตุหริภุญไชยและพระบรมธาตุจอมทอง โดยภายในองค์พระเจดีย์บรรจุพระเกศาและพระอัฐิธาตุจากพระนลาฎข้างขวาพระศอด้านหน้าและด้านหลัง ที่รั้วทองเหลืองรอบองค์พระธาตุมีรูกระสุนปืนที่หนานทิพย์ช้างยิงท้าวมหายศปรากฏอยู่ พระแก้วดอนเต้าหรือพระแก้วมรกต อันเป็นพระพุทธรูปคู่บ้านคู่เมืองของจังหวัดลำปาง เป็นพระพุทธรูปปางสมาธิในศิลปะล้านนาที่สลักด้วยหยกสีเขียว และมีการจัดงานนมัสการพระแก้วดอนเต้าในวันเพ็ญเดือน 12 ของทุกปี วิหารหลวง วิหารขนาดใหญ่สร้างขึ้นเมื่อปี พ.ศ. 2019 โดยเจ้าหมื่นคำเป๊ก ภายในมีซุ้มปราสาททองอันเป็นที่ประดิษฐานพระเจ้าล้านทอง ด้านหลังเป็นที่ประดิษฐานพระเจ้าทันใจ บนแผงไม้คอสองมีภาพจิตรกรรมเก่าแก่งดงามเรื่องทศชาติและพรหมจักร วิหารพระพุทธ ไม่ปรากฏที่มาการสร้างแต่ประมาณการว่ามีอายุไม่ต่ำกว่า 700 ปี เดิมเป็นวิหารเปิดโล่ง หน้าบันเป็นลายดอกไม้ติดกระจกสี ภายในประดิษฐานพระประธานเป็นพระพุทธรูปปางมารวิชัยขนาดใหญ่ อาคารก่ออิฐถือปูนพุทธศิลป์แบบศิลปะเชียงแสน และที่สำคัญยังปรากฏเงาพระธาตุภายในวิหารอีกด้วย วิหารน้ำแต้ม คุณจะพบวิหารนี้ด้านขวามือเมื่อหันหน้าเข้าหาวิหารหลวง โดยวิหารแห่งนี้เรียกอีกชื่อหนึ่งว่าวิหารภาพเขียนสี (“แต้ม”แปลว่าภาพเขียน) สร้างเมื่อ พ.ศ. 2044 เป็นวิหารเปิดโล่งที่เก่าแก่ที่สุดหลังหนึ่งในภาคเหนือ และคงรูปแบบของสถาปัตยกรรมไทยที่งดงาม เป็นที่ประดิษฐานพระพุทธรูปสำริดปางมารวิชัยหน้าตักกว้าง 1.25 เมตรสูง 1.25 เมตร ภายในไม่มีฝ้าเพดาน กำแพงด้านพระประธานเขียนภาพลายทองบนพื้นรักแดง มีภาพจิตรกรรมศิลปะล้านนาบนแผงไม้คอสองที่กล่าวกันว่าเก่าแก่ที่สุดและหลงเหลือเพียงแห่งเดียวในเมืองไทยอายุราวพุทธศตวรรษที่ 21 ลงมาแต่ปัจจุบันภาพเขียนลบเลือนไปมากแล้วก็ตาม ซุ้มพระบาท เป็นซุ้มที่สร้างครอบพระพุทธบาทไว้ ฐานก่อขึ้นเป็นชั้นคล้ายฐานเจดีย์สร้างเมื่อ พ.ศ. 1992 ภายในจะมองเห็นแสงหักเหปรากฏเป็นเงาพระธาตุและพระวิหาร ในด้านมุมกลับแต่ที่นี่มีข้อห้ามไม่ให้ผู้หญิงขึ้น กุฏิพระแก้ว เป็นที่ประดิษฐานพระแก้วมรกต ซึ่งไม่ปรากฏตำนานการสร้าง ทว่ามีการประมาณอายุของที่นี่ไม่น่าจะต่ำกว่า 400 ปีมาแล้ว วิหารพระเจ้าศิลา เป็นที่ประดิษฐานพระเจ้าศิลาซึ่งเป็นพระพุทธรูปที่เก่าแก่ที่สุดในกรุงละโว้เมื่อ พ.ศ. 1275 พระบิดาของพระนางจามเทวีได้มอบให้ประดิษฐานไว้ ณ ที่นี้ พิพิธภัณฑ์ อันเป็นที่เก็บรวบรวมศิลปวัตถุจากที่ต่าง ๆ ที่หาชมได้ยาก เช่น สังเค็ด ธรรมาสน์ คานหาบ ตู้พระไตรปิฎก เป็นต้น วัดพระธาตุลำปางหลวงเปิดทุกวันเวลา 07.30-17.00 น.
